In hun zondagse kleren en met een dikke winterjas aan, staan vier joodse bewoners van De Stichting in Wagenborgen op 9 maart 1943 te wachten op de Rolandbus naar Groningen. Alle vier hebben ze een koffertje met schone kleren bij zich. Ze gaan op reis.
Vereniging Tot Christelijke Liefdadigheid
Het is 1873 als Jan en Wolter Brons en hun zus Trijntje, vanuit een sterke geloofsovertuiging, hun eigen boerderij net buiten het dorp open stellen voor de 'armen van geest'. Uiteindelijk wordt dit de Vereniging Tot Christelijke Liefdadigheid (TCL). De ‘Stichting’, zoals de TCL in de volksmond werd genoemd, bestaat al snel uit honderden bewoners. Iedereen is welkom, ongeacht milieu of geloof.
Betje Stoppelman en haar zus Sientje, beiden van Joodse afkomst, zijn 34 en 20 jaar oud als ze in 1929 in Wagenborgen komen wonen. Ze komen uit Oude Pekela. Betje gaat werken in de keuken, Sientje helpt in de keuken en de wasserij. Hoe oud Heintje Levie is op het moment dat ze in Wagenborgen komt is niet bekend. Ze is nooit ingeschreven of uitgeschreven in de Burgerlijke Stand van de toenmalige gemeente Termunten, waar ze vandaan komt. Heiman Aptroot uit Hoogezand is amper zes jaar oud als hij in 1931 in De Stichting geplaatst wordt.
Geslachtofferd
In de Tweede Wereldoorlog lijkt TCL een veilige haven voor alle bewoners en medewerkers en een prima dekmantel voor onderduikpraktijken en verzetswerk. Opmerkelijk, want volgens de ideologie van de Duitse bezetter zouden de zwakzinnige bewoners van De Stichting 'er toch niet mogen zijn'. Naar de reden van het bevel tot uitlevering van uitsluitend de vier Joodse bewoners kan ook alleen maar gegist worden.
Anne Koopmans, oud medewerker van Groot-Bronswijk, zoals De Stichting sinds 1960 is gaan heten, heeft wel zijn vermoedens. Na gedegen speurwerk in de archieven van de psychiatrische instelling, kan het volgens hem niet anders zijn dan dat de vier zijn geofferd, in ruil voor het ongemoeid laten van de andere bewoners.
Laatste reis
Feit is dat Betje, Sientje, Heintje en Heiman op 9 maart op de bus van N.V. Noord-Nederlandse Verkeersmaatschappij 'Roland' stappen en, begeleid door de veldwachter, naar Westerbork rijden. Op dinsdag 10 maart vertrekken ze met het tweede transport naar Sobibor, waar ze direct na aankomst worden vergast.
Ieder jaar staan op 9 maart dorpsbewoners, leden van de joodse gemeenschap en schoolkinderen van Wagenborgen samen stil bij de tragedie. En wel om 10.50 uur precies, destijds de vertrektijd van de Rolandbus naar Groningen.
Podcast: Het geheim van de psychiatrische kliniek in Wagenborgen
Ter gelegenheid van 75 jaar vrijheid presenteren NPO Radio 1 en Omroep Max: Verstilde Verhalen achter 12 oorlogsmonumenten uit alle delen van het land. Verstilde Verhalen wordt gemaakt door Ida Albertsboer, Marsha Walraven en Eelco Walraven. Aflevering 11 gaat over het verhaal achter het monument op het voormalige terrein van de inrichting Groot Bronswijk.
